Bocian.... któż go nie zna, któż nie wypatruje tego wiosennego zwiastuna szczęścia i pomyślności. Ptaki te tak wrosły w naszą polską narodową tożsamość, tak wpisały się w pejzaż naszych łąk, pól i lasów (tak lasów też! – w przypadku bociana czarnego oczywiście), że chciałoby się wykrzyknąć wręcz, nieco zmodyfikowane, słowa dziecięcej rymowanki: Kto Ty jesteś? Polak mały! Jaki znak Twój? Bocian biały! Ptaki te nierzadko i czasami wręcz dosłownie są na wyciągnięcie ręki, tuż za płotem, na drzewie czy na dachu ludzkiego domostwa. Są tak blisko nas, że znamy ich radości i smutki, znamy blaski i cienie bocianiego, i tak zdawałoby się podobnego do ludzkiego, żywota.

Wystawa nasza jest więc próbą przybliżenia odbiorcom gatunku znanego i nieznanego zarazem, bo istniejącego od setek lat w zbiorowej świadomości, obyczajowości i krajobrazie kulturowym wielu narodów Europy w postaci mitów, legend, przysłów i obrzędów ale też będącego wciąż przedmiotem badań populacyjnych jako wskaźnika jakości i stanu środowiska przyrodniczego.

Cel ten udało nam się zrealizować poprzez prezentację dwu integralnie ze sobą związanych części wystawy; etnograficznej i przyrodniczej, na których eksponowane są łącznie 94 eksponaty pochodzące z następujących placówek muzealnych, badawczych i instytucji (kolejność alfabetyczna) - Centrum Edukacji Przyrodniczej UJ w Krakowie,  Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi w Drozdowie,  Mazowiecki Zespół Parków Krajobrazowych w Otwocku,  Muzeum Górnośląskie w Bytomiu,  Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie,  Muzeum Narodowe w Kielcach,  Muzeum Przyrodnicze ISiEZ PAN w Krakowie, Muzeum Przyrody w Drozdowie,  Muzeum Wsi Kieleckiej, Muzeum Wsi Radomskiej,  Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie; jak również od właścicieli prywatnych.

Tak więc część etnograficzna wystawy prezentuje legendy o powstaniu bociana, wierzenia a także pozytywną i negatywną rolę jaką odegrał bocian w kulturze ludowej.

Odnajdziemy tu prace artystów sztuki nieprofesjonalnej z kolekcji Muzeum im Jacka Malczewskiego w Radomiu, oraz innych placówek muzealnych i kolekcjonerów prywatnych. Są to przede wszystkim prace malarskie Katarzyny Gaweł, Bronisława Krawczuka, Antoniego Jopkiewicza oraz rysunki Marianny Wiśnios.  Wśród obiektów rzeźbiarskich znajdą się m. in. prace Stanisława Denkiewicza, Krystyny Adamczyk oraz scenki rodzajowe z motywem bociana na płaskorzeźbach Jerzego Krześniaka. Niezwykle ciekawe są legendy i podania dotyczące bociana. Na terenach dawnej słowiańszczyzny istniało ich kilka.

Głównym elementem spajającym je wszystkie było to, że bocian pochodził od człowieka. Jedna z najpopularniejszych legend mówi o tym, że Pan Bóg nie chcąc mieć na świecie żab, węży itp. plugastw zebrał je do worka i poprosił człowieka aby ten całą zawartość wyrzucił do morza. Niestety wielka ciekawość człowieka zmusiła go do rozwiązania worka a tym samym uwolnienia i rozpełznięcia wszelkiego plugastwa po ziemi. Za karę Bóg przemienił człowieka w bociana, który musiał odtąd zbierać to co rozsypał. Skąd zaś bocian przeklęty? U południowych Słowian, mianowicie u Serbów, był ptakiem najwyższego boga, którego przydomkiem było imię Rod (Rodzic) i Lel (Wielki). Uważano, że przybywał na ziemie słowiańskie z krainy wiecznej wiosny. Wierzono, że Rod przynosił dzieci rzucając je
z powietrza w postaci grudek ziemi lub za pośrednictwem swojego umiłowanego ptaka bociana. Dlatego nie wolno było krzywdzić bocianów, natomiast za krzywdę mu wyrządzoną Rod mścił się rzucając piorunami, gradem, ulewami pożarami. Uznanie bociana za demonicznego ptaka wywodzi się z okresu wprowadzenia chrześcijaństwa na tereny pogańskie, a co za tym idzie odwrócenie znaczenia bogów słowiańskich i ich atrybutów nadając im wymiar diaboliczny w znaczeniu.

Część przyrodnicza wystawy przedstawia widzowi szczegóły biologii samego gatunku obejmujące proces rozwoju osobniczego, od złożenia jaja, przez klucie, rozwój pisklęcia, naukę lotu, żerowanie, wędrówkę, osiągnięcie dojrzałości płciowej i finalne przystąpienie do lęgów, w kontekście jego specyficznych wymagań środowiskowych i pokarmowych determinowanych również bliskością siedzib ludzkich oraz dokonywanych przez człowieka przekształceń krajobrazu (użytki zielone i rolne jako baza żerowiskowa).

W części przyrodniczej ekspozycji są również zaprezentowane w zbiorczy skondensowany sposób, wyniki odbytego w roku 2014, VII Światowego Cenzusu Gniazd Bociana Białego z obszaru gmin powiatu radomskiego mówiące o liczebności par lęgowych, gniazd i skali sukcesu lęgowego lokalnej populacji bociana białego w obliczu regresu jego liczebności w kraju (2004 – 52 tys. par lęgowych w Polsce / 2014 – 45 tys. par). 

Niewątpliwą atrakcją wystawy jest rekonstrukcja sejmiku bocianiego z udziałem kilkunastu wypreparowanych osobników, dorosłych i młodocianych, w różnych pozach i fazach lotu a także bezpośrednia transmisja online z kilku wybranych gniazd tego gatunku.

Uzupełnieniem części przyrodniczej jest także prezentacja kilku okazów ukazujących inne gatunki ptaków bocianowatych tj. rodzimego bociana czarnego i jego egzotycznych afrykańskich braci: kleszczaka i dławigada.

Urozmaiceniem dla zwiedzających część przyrodniczą są; opisująca gatunek prezentacja multimedialna, odtwarzane w tle dźwiękowym fragmenty monografii „Bocian” hr. Kazimierza Wodzickiego z 1856 roku, interaktywne tabliczki „pytanie-odpowiedź” zawierające zadziwiające odpowiedzi na nietypowe i intrygujące pytania oraz widniejące w przestrzeni wystawienniczej cytaty z najstarszych publikacji opisujących bociana białego – m.in. „O ziołach i mocy ich” Stefana Falimirza z 1535 roku, „Myślistwo Ptasze” Mateusza Cygańskiego z 1585 roku.

Wystawa jest skierowana do szerokiego kręgu publiczności, a przede wszystkim do uczniów szkół podstawowych oraz średnich, którzy będą mogli zapoznać się z wierzeniami ludowymi oraz motywem bociana w sztuce ludowej i nieprofesjonalnej, a także z gatunkiem jako takim, poprzez poznanie szczegółów jego biologii, zwyczajów socjalnych i wędrówek, historii, wyników, wniosków i metodologii prowadzonych nad nim badań. Odbiorcom wystawy pozwoli to uzmysłowić sobie rolę i znaczenie bociana zarówno w sferze kulturowej, historycznej i obyczajowej jak i przyrodniczej.

Wystawa czynna do końca października 2020.

Kuratorzy wystawy: Marek Słupek,  Katarzyna Jendrzejczyk.